6 έργα τέχνης που μπορείς να θαυμάσεις στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών

Η «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά 

Το γλυπτό βρίσκεται μόλις μερικά μέτρα από την είσοδο του πρώτου από τα συνολικά 25 τμήματα του νεκροταφείου. Το ταφικό μνημείο το οποίο σχεδίασε η Γιαννούλης Χαλεπάς, ο τάφος του οποίου βρίσκεται μερικά μέτρα μακριά, απεικονίζει τη Σοφία Αφεντάκη, η οποία κείτεται στο κρεβάτι, κρατώντας ένα σταυρό στο στήθος της. 

Η Σοφία Αφεντάκη ήταν ένα κορίτσι, γόνος της ισχυρής οικογένειας Αφεντάκη από την Κίμωλο, το οποίο πέθανε σε ηλικία μόλις 17 χρονών, κατά πάσα πιθανότητα, από φυματίωση.

Οι οικείοι της, λίγα χρόνια μετά τον θάνατό της, απευθύνθηκαν στον νεαρό τότε Γιαννούλη Χαλεπά, ο οποίος είχε μόλις γυρίσει από τις σπουδές του στο Μόναχο, για να φιλοτεχνήσει ένα έργο για τον τάφο της. Σύμφωνα με τον θρύλο, μόλις η μητέρα της είδε το έργο απογοητεύτηκε. Τότε ο Χαλεπάς το κατέστρεψε, η μητέρα της άλλαξε γνώμη και ο γλύπτης το σχεδίασε πάλι από την αρχή. 

Από τα πρώτα χρόνια της τοποθέτησης της «Κοιμωμένης» στον τάφο της οικογένειας Αφεντάκη, οι Αθηναίοι εντυπωσιάστηκαν από το θέαμα. Η μορφή είναι τόσο παραστατική που, ακόμη και σήμερα, αν πλησιάσει κανείς θα εντυπωσιαστεί από την εκφραστικότητα του προσώπου και του σώματός της. 

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς επισκέφτηκε το δημιούργημά του 52 χρόνια μετά, συνοδεία εκατοντάδων Αθηναίων που ήθελαν να τον γνωρίσουν από κοντά. Μπορεί να είχαν περάσει τόσες δεκαετίες και ο ίδιος να είχε ταλαιπωρηθεί τόσο πολύ από την ψυχική του νόσο, ωστόσο, όταν βρέθηκε απέναντί της την αναγνώρισε αμέσως.

Ζήτησε, μάλιστα, από τους φύλακες του νεκροταφείου να περάσει το κιγκλίδωμα και να φτάσει δίπλα της. Κάποιος τότε του είπε: «Λένε πως την έπλυναν με ακουαφόρτε και χάλασε». Άπλωσε το χέρι του, θώπευσε τις αρμονικές πτυχές του υφάσματος, γέλασε και είπε, ενώ το χέρι του στηριζόταν πάνω στο μάρμαρο με τρυφερότητα: «Δεν χαλάει!». 

Το έργο αποτέλεσε χρόνια μετά πεδίο σύγκρουσης μεταξύ των απογόνων και κληρονόμων του οικογενειακού τάφου της Αφεντάκη -που ήθελαν ν’ απομακρύνουν και ενδεχομένως να πουλήσουν την Κοιμωμένη μιας και η αξία της ήταν ανεκτίμητη- και του Δήμου Αθηναίων, ο οποίος τελικά κέρδισε το δικαστήριο και η «Κοιμωμένη» παρέμεινε στον χώρο που ανήκει. 

Το ταφικό μνημείο έχει δεχτεί κατά καιρούς αρκετούς βανδαλισμούς, με τελευταίο αυτόν που συνέβη πριν από μερικά χρόνια όταν μερικοί έβαψαν με σπρέι το πρόσωπό της. Τότε άνοιξε ξανά η συζήτηση για τη μεταφορά του έργου στην Εθνική Γλυπτοθήκη. Τελικά η πρόταση αυτή έμεινε μόνο στα χαρτιά, και η «Κοιμωμένη» παραμένει ακόμη στο νεκροταφείο προς θέαση των επισκεπτών του. 

Η Μάνα της Κατοχής του Κώστα Βαλσάμη

Με το που περνά κανείς τις πύλες του Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, το πρώτο έργο που βλέπει στο δεξί του χέρι είναι η «Μάνα της Κατοχής». Το έργο που έχει δημιουργηθεί από χαλκό παρουσιάζει μια αποστεωμένη γυναίκα η οποία κείτεται νεκρή πάνω σ’ ένα βράχο, μ’ ένα μωρό να προσπαθεί να θηλάσει από τα στήθη της. 

Το έργο δεν αποτελεί κάποιο ταφικό μνημείο, ωστόσο, έχει τοποθετηθεί εκεί εις μνήμην όλων των γυναικών και των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τις κακουχίες στην κατοχική Αθήνα. 

Η εικόνα είναι σοκαριστική, ενώ το θέμα του μνημείου προέρχεται από μια πραγματική εικόνα που είχε αντικρίσει με τα ίδια του τα μάτια ο Κώστας Βαλσάμης σ’ ένα δρόμο του Πειραιά το 1941. Ο Κώστας Βαλσάμης αποτελεί από έναν από τους καλύτερους γλύπτες της γενιάς του, ενώ έργα του ίδιου είναι επίσης η προτομή του Μανουήλ Γεδεών στο Λακκί και το άγαλμα του Αλέξανδρου Διάκου στο λιμάνι της Ρόδου. 

Πάνω στο βράχο της «Μάνας της Κατοχής» είναι γραμμένοι οι στίχοι ενός ποιήματος του ποιητή Παναγιώτη Γκάζγκα που λένε:

«Όχι δεν πέθανα διαβάτη 

κι ας κείτομαι νεκρή σε αυτό το πέτρινο κρεβάτι, 

τιμή και δόξα στον τεχνίτη, 

που με τη θεία του σμίλη, 

πνοή μου ξαναφύξησε στα χείλη,

για να φωνάξω μέσα από τον τάφο, 

με όσο κουράγιο μου ‘χει απομείνει.

Αντισταθείτε, 

φυλάξτε τα παιδιά σας από τον πόλεμο. ΕΙΡΗΝΗ»

Μέχρι πριν από μερικά χρόνια, ο Δήμος Αθηναίων τιμούσε τη «Μάνα της Κατοχής» κατά την ημέρα της Γιορτής της Γυναίκας, καταθέτοντας στεφάνια παρουσία του ίδιου του δημάρχου. Το τελετουργικό αυτό μπορεί να έχει σταματήσει, ωστόσο, δεκάδες Αθηναίοι ως σήμερα φτάνουν πάνω από το έργο και αφήνουν ένα λουλούδι, στη μνήμη των γυναικών που έχασαν τη ζωή τους κατά την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα. 

Το Μαυσωλείο του Ερρίκου Σλήμαν από τον Τσίλλερ

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ταφικά μνημεία που μπορεί να συναντήσει κανείς στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών είναι αυτό του Ερρίκου Σλήμαν.

Ο Γερμανός πρωτοπόρος στον τομέα της αρχαιολογίας, ήταν αυτός που ανέσκαψε την αρχαία Τροία και τις Μυκήνες, βοηθώντας έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τα ομηρικά έπη και να πάρουν υπόσταση ιστορίες οι οποίες έπλεαν μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. 

Η αγάπη του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό φαίνεται από το ταφικό του μνημείο, το οποίο μοιάζει με μικρογραφία αρχαιοελληνικού ναού.

Ο τάφος βρίσκεται σε υπερυψωμένο σημείο στην αρχή του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών για να εντυπωσιάζει, ενώ το έργο φιλοτέχνησε ο Ερνέστος Τσίλλερ, ο Γερμανός αρχιτέκτονας στον οποίο οφείλουμε μερικά από τα πιο όμορφα και εντυπωσιακά νεοκλασικά κτίρια της Αθήνας, όπως αυτά της Αθηναϊκής Τριλογίας - Εθνική Βιβλιοθήκη, Προπύλαια, Ακαδημία. 

Το έργο αποτελεί αντίγραφο αμφιπρόστυλου δωρικού ναού. Οι παραστάσεις που κοσμούν τη βάση του μνημείου απεικονίζουν σκηνές από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια στη νότια και ανατολική πλευρά, την κατασκευή των τειχών της Τίρυνθας στη δυτική και χαρακτηριστικά ευρήματα από τις ανασκαφές με το ζεύγος στο κέντρο της βόρειας πλευράς.

Στις μετόπες του μνημείου απεικονίζονται ευρήματα από τις ανασκαφές στην Τροία. Στο μπροστινό του μέρος υπάρχει η προτομή του, ενώ αξίζει να σημειωθεί πως τα γλυπτά του τάφου αποτελούν έργα του Γεωργίου Ξενάκη. 

Το ταφικό μνημείο του Μιχαήλ Τοσίτσα

Το εντυπωσιακό μνημείο είναι ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας και βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Λαζάρου.

Είναι έργο των Τηνίων γλυπτών Γεώργιου και Λάζαρου Φυτάλη. Ο ανδριάντας του ευεργέτη είναι σε φυσικό μέγεθος και βρίσκεται τοποθετημένος σε ψηλή βάση. Το κάτω τμήμα της βάσης κοσμείται από ένα αρχαιοπρεπές ανάγλυφο το οποίο απεικονίζει 4 γυναικείες μορφές, προσωποποιήσεις των πόλεων Αθήνας, Αλεξάνδρειας, Μετσόβου και ίσως Θεσσαλονίκης, οι οποίες θρηνούν γύρω από την τεφροδόχο. Τα δύο άκρα της σύνθεσης απολήγουν σε δύο αγάλματα όμοια με τη Σφίγγα της Αιγύπτου.

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας αποτέλεσε έναν από τους μεγαλύτερους ευεργέτες του ελληνικού κράτους. Μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους ο Μιχαήλ Τοσίτσας υπήρξε ο πρώτος Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια από το 1835 έως το 1853. Συνέβαλε στην ίδρυση της ελληνικής κοινότητας και, μαζί με τα αδέλφια του, τη βοήθησε να αποκτήσει σημαντικές εκπαιδευτικές και εκκλησιαστικές υποδομές.

Στη γενέτειρά του, το Μέτσοβο, έστελνε κάθε χρόνο, όσο ζούσε, σημαντικά χρηματικά ποσά για την ανακούφιση των φτωχών. Μάλιστα κατέθεσε στην Εθνική Τράπεζα πάνω από 100.000 δραχμές για να πληρώνονται από τους τόκους δύο δάσκαλοι για να διδάσκουν τα νέα παιδιά.

Ο ίδιος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια, ωστόσο, μετά από ένα βαρύ εγκεφαλικό επέστρεψε στην Ελλάδα το 1854 και έζησε σ’ αυτή ως τον θάνατό του. Ο Μιχαήλ και η σύζυγός του, Ελένη Τοσίτσα, δεν απέκτησαν παιδιά, γι’ αυτό και μετά το θάνατό του δώρισε το μεγαλύτερο κομμάτι της περιουσίας του στο ελληνικό κράτος. 

Το ταφικό μνημείο είναι ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα αιγυπτιακής επιρροής στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, κάτι το οποίο το κάνει ιδιαίτερα ξεχωριστό. 

Το «Πενθούν Πνεύμα»

Πρόκειται για ένα από τα πιο όμορφα και εντυπωσιακά γλυπτά του νεκροταφείου. Το έργο, το οποίο βρίσκεται στο πρώτο τμήμα του και συγκεκριμένα στον τάφο της οικογένειας Κουμέλη, αποτελεί δημιούργημα του Ιωάννη Βιτσάρη, ενός από τους σημαντικότερους γλύπτες του 19ου αιώνα. 

Σύμφωνα με την Εθνική Γλυπτοθήκη το «Πενθούν Πνεύμα» - όπως αλλιώς ονομάζεται το γλυπτό, ο άγγελος του θανάτου, σαν εικονογραφικός τύπος προέρχεται από την ελληνιστική και ρωμαϊκή επιτάφια γλυπτική και χρησιμοποιήθηκε εκτενώς στα κλασικιστικά επιτύμβια μνημεία. Στην Ελλάδα το έφερε ο Γερμανός γλύπτης Κρίστιαν Ζίγκελ, με τη μορφή του ανάγλυφου όρθιου γυμνού αγγέλου που κρατά μια αναποδογυρισμένη δάδα, σύμβολο της ζωής που σβήνει. 

Το αρχικό μοτίβο στη συνέχεια παραλλάχθηκε και εμπλουτίστηκε και με άλλα νεκρικά σύμβολα, όπως ο καρπός της παπαρούνας –ένδειξη του αιώνιου ύπνου– και η πεταλούδα –σύμβολο της ψυχής που φεύγει. Επιπλέον αποδόθηκε ολόγλυφο, καθισμένο σε στάση σκεπτική ή πεσμένο μπροστά να θρηνεί αγκαλιάζοντας μια τεφροδόχο.

Ο Ιωάννης Βιτσάρης βασίζεται στον τελευταίο τύπο, χωρίς όμως παραπληρωματικά στοιχεία-σύμβολα. Προσαρμόζεται έτσι στο ρεαλιστικό ύφος, που επιδιώκει να εκφράσει συναισθηματικές καταστάσεις μέσω του ίδιου του έργου χωρίς τη χρήση τυποποιημένων συμβόλων.

Το δικό του «Πενθούν Πνεύμα», έχοντας ως εικονογραφικό πρότυπο τον «Πενθούντα Μορφέα» του Ζαν-Αντουάν Ουντόν, μετατρέπεται το ίδιο σε σύμβολο της θλίψης και του πένθους καθώς, σωριασμένο πάνω στον τάφο, θρηνεί το νεκρό.

Το συγκεκριμένο έργο, παραλλαγή του οποίου βρίσκεται στη Ζάκυνθο, αποτελεί ένα από τα συνολικά 5 αναγνωρισμένα γλυπτά του Ιωάννη Βιτσάρη στο Α’ Νεκροταφείο, μεταξύ των οποίων, η «Αρραβωνιασμένη με το Τριαντάφυλλο» -ανάγλυφο της Σοφίας Χέλμη- και το ταφικό μνημείο της Μαρίας Δεληγιάννη. 

«Μάρτυρες και Θύματα» του Γιάννη Παρμακέλη 

Πρόκειται για ένα από τα πιο ιδιαίτερα και σύγχρονα έργα τέχνης που μπορεί να συναντήσει κανείς στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Το έργο στο οποίο απεικονίζεται μια ανδρική φιγούρα να μετεωρεί στον αέρα αποτελεί κομμάτι της σειράς του Γιάννη Παρμακέλη «Μάρτυρες και Θύματα», μέσω της οποίας ο καλλιτέχνης θέλει να αποτίσει έναν φόρο τιμής σ’ όλους τους άγνωστους ανθρώπους, που χωρίς να υπολογίσουν το κόστος και τον κίνδυνο, συνεισέφεραν τα μέγιστα στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Το πρωτότυπο έργο βρίσκεται από το 2007 στην Κρήτη και συγκεκριμένα στην πλατεία Αγίου Γεωργίου, του δημοτικού διαμερίσματος Αγίων Παρασκιών του δήμου Ν. Καζαντζάκη στο Ηράκλειο. 

Ο Γιάννης Παρμακέλης αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους γλύπτες της γενιάς του, ενώ έργα του βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών, την Πινακοθήκη Πιερίδη, την Πινακοθήκη της Ρόδου, το Μουσείο Βορρέ στην Παιανία, το Μουσείο Γουλανδρή στην Άνδρο, τη συλλογή «Baukunste Galerie» στην Κολωνία της Γερμανίας, τη συλλογή της «Galerie Pagani» στο Μιλάνο, καθώς και σε πάρα πολλές ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την Αμερική. 

Ο τάφος στον οποίο έχει τοποθετηθεί το έργο ανήκει στην οικογένεια του Νίκου και της Αικατερίνης Γουλανδρή, δημιούργημα της οποίας αποτελεί το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης που βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας.