Αναζητώντας τις αρχαίες νεκροπόλεις των Βογόμιλων στα Βαλκάνια
Το ταξίδι ενός Έλληνα δημοσιογράφου στα χνάρια μιας αρχαίας θρησκείας η οποία εκδιώχθηκε κατά τον Μεσαίωνα και εξοντώθηκε. Μερικά νεκροταφεία, όμως, στη Βοσνία, κρατούν ακόμη ζωντανή την ιστορία της
Βρισκόμαστε στις αρχές του 1990 και ο δημοσιογράφος Γιώργος Στάμκος βρίσκεται στα Βαλκάνια για να καλύψει τις πολεμικές συγκρούσεις στη Γιουγκοσλαβία. Στην περιήγησή του στα βουνά της Βοσνίας, πέφτει πάνω σε μερικά ταφικά μνήματα μιας αρχαίας νεκρόπολης που δεν μοιάζουν με καμία άλλη. Η όψη τους είναι εντυπωσιακή. Θεόρατες λίθινες επιτύμβιες στήλες, στις οποίες φαίνονται χαραγμένες ανθρώπινες μορφές και σύμβολα που προσομοιάζουν σε ήλιο και φεγγάρι, και κυκλικοί σταυροί.
Ο ίδιος εντυπωσιάζεται και, από τη στιγμή της επιστροφής του στη Θεσσαλονίκη, αρχίζει να αναζητά την προέλευση αυτών των λίθινων πλακών και τους νεκρούς που είχαν ταφεί κάτω από αυτές. Μερικούς μήνες μετά, η έρευνά του ευδοκιμεί, καθώς ανακαλύπτει πως πρόκειται για νεκροπόλεις των Βογόμιλων, οπαδών μιας αρχαίας χριστιανικής αίρεσης οι οποίοι έζησαν στην περιοχή κατά τον Μεσαίωνα.
Ο βογολισμός
Μεταφερόμαστε μια χιλιετία περίπου πριν. Στη Βουλγαρία εμφανίζεται ένας ιερέας, ο Ιερεμίας, ο οποίος αρχίζει να κηρύττει υπέρ μιας χριστιανικής αίρεσης, η οποία εμφανίζει αρκετές δογματικές διαφορές σε σχέση τόσο με την ανατολικής όσο και τη δυτική εκκλησία.
Σύμφωνα με τον βογομιλισμό, ο θεός είναι αυτός που δημιούργησε την ψυχή του ανθρώπου και ο Σαταναήλ, ο μεγαλύτερος γιος του, τη σάρκα. Οι πιστοί του μπορεί να πιστεύουν στον Χριστό, ο οποίος ήρθε στη γη για να σώσει τον άνθρωπο, ωστόσο χωρίζουν τον κόσμο σε δύο μέρη. Τη Γη, την «αμαρτωλή», την οποία κυριεύει ο Σαταναήλ, και τον Ουρανό του πραγματικού Θεού. Ο επίγειος κόσμος, κατά τους ίδιους, είναι ουσιαστικά διαβολικός και μόνο όταν η ψυχή περάσει στον παράδεισο αγαλλιάται.
Οι ίδιοι δηλώνουν ανεικονιστές και κατηγορούν τους επικεφαλής της ανατολικής και δυτικής εκκλησίας πως έχουν μετατρέψει τον χριστιανισμό σε ειδωλολατρισμό, ενώ θεωρούν τους εαυτούς τους τέλειους χριστιανός, κάτι το οποίο γίνεται αντιληπτό ακόμη και από την ετυμολογία της λέξης «βογόμιλος» (σημαίνει «φίλος του θεού» στα Σλαβικά).
Όπως υποστηρίζει ο Γιώργος Στάμκος, ο οποίος έχει γράψει το βιβλίο «Στη Σκιά των Βογόμιλων» και μια σειρά άρθρων σχετικά με την ιστορία και την πορεία της συγκεκριμένης θρησκείας στην Ευρώπη, οι οπαδοί της ήταν ιδιαίτερα φιλειρηνιστές, κάτι σαν τους «βουδιστές της δύσης», κατά τον ίδιο. Σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα που έχουν διασωθεί, δεν επιτρεπόταν να πιουν αλκοόλ, να φάνε κρέας, να τεκνοποιήσουν, ενώ, σε μερικές περιπτώσεις, ακόμη και να εκριζώσουν φυτά, καθώς αποτελούσε κακό κάρμα.
Ο πληθυσμός τους αρχίζει να αυξάνεται από τον 13ο ως τον 15ο αιώνα μ.Χ., με τους περισσότερους να συγκεντρώνονται γύρω από την περιοχή της σημερινής Βοσνίας, η οποία δρούσε ανεξάρτητα, καθώς είχε την προνομιακή θέση να βρίσκεται μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης. Ο βογομιλισμός έγινε επίσημη θρησκεία της χώρας, που αποτέλεσε ένα καταφύγιο για τους καταδιωγμένους Βογόμιλους όλης της ανατολικής Ευρώπης.
Τόσο το Βυζάντιο όσο και η Ρώμη είχαν αντιμετωπίσει διάφορες αιρέσεις που έκαναν κατά καιρούς την εμφάνισή τους -ανάμεσά τους, ο μανιχαϊσμός και ο παυλικιανισμός. Ωστόσο, η ολοένα και αυξανόμενη δύναμη των Βογόμιλων τους θορύβησε και αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να εξαλείψουν μια θρησκεία, οι οπαδοί της οποίας ήταν κάθετα εναντίον τους, μιας και θεωρούσαν πως οποιαδήποτε εξουσία πέραν από εκείνη του θεού στη γη είναι δαιμόνια.
Μέσα στα επόμενα χρόνια, ξεκίνησε ένα ανελέητο κυνηγητό των Βογόμιλων στα Βαλκάνια, με τους περισσότερους να θανατώνονται, ενώ άλλοι -εκμεταλλευόμενοι την άνοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- ασπάζονται κακήν κακώς τον ισλαμισμό για να γλιτώσουν απ’ τους χριστιανούς. Σ’ αρκετές περιπτώσεις μάλιστα, βασανίστηκαν σε τέτοιο βαθμό, που οι διώκτες τους στη Βοσνία, τους κόβουν τη μύτη και τ’ αυτιά πριν τους σκοτώσουν.
Οι τελευταίες ιστορικές αναφορές στους Βογόμιλους έρχονται από τις αρχές του 1800. Σήμερα η συγκεκριμένη αίρεση δεν υφίσταται, ωστόσο, υπάρχουν ακόμη δεκάδες βογομιλικές νεκροπόλεις οι οποίες επιβεβαιώνουν την ύπαρξή τους.
Βογομιλικοί τάφοι, μάλιστα, υπήρχαν και σε διάφορα σημεία της βόρειας Ελλάδας, μεταξύ των οποίων στην Αρχαία Πέλλα, το Κιλκίς και την Θράκη. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μεσαιωνικό νεκροταφείο Βογόμιλων στη χώρα βρίσκεται 19 χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, στο οποίο διασώζονται ακόμη ως σήμερα μερικοί από τους τεράστιους και εντυπωσιακούς κυκλικούς σταυρούς του.
Ο χώρος μπορεί να έχει χαρακτηριστεί διατηρητέος, ωστόσο, σύμφωνα με τον Γιώργο Στάμκο, δεν φυλάσσεται και μπορεί οποιοσδήποτε να τον επισκεφτεί. Στη Βοσνία όμως τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά, μιας και αρκετές από τις βογομιλικές νεκροπόλεις -τις οποίες έχει επισκεφτεί και ο ίδιος- έχουν συμπεριληφθεί στη λίστα με τα Μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Προστατεύονται και αποτελούν κομμάτι της ιστορίας της χώρας, καθώς χιλιάδες επισκέπτες φθάνουν κάθε χρόνο στη χώρα για να θαυμάσουν τα εντυπωσιακά αυτά λίθινα μνημεία μιας θρησκείας που έχει αφανιστεί από τον χάρτη.
Αρκετοί θεωρούν πως οι σημερινοί μουσουλμάνοι Σλάβοι που ζουν στην περιοχή είναι πιθανότατα απόγονοι των Βογόμιλων, ενώ το τελευταίο διάστημα έχει ξεκινήσει ένα κίνημα με διάφορους λόγιους που ζουν στην περιοχή που προσπαθούν να εντοπίσουν τις ρίζες τους πίσω στον μεσαίωνα.
Η ιστορία των Βαλκανίων, σύμφωνα με τον Γιώργο Στάμκο, είναι βαμμένη με αίμα και εξεγέρσεις. «Αυτό που μου προξένησε εντύπωση είναι πως, παρά τους διωγμούς, υπάρχουν μουσουλμάνοι σήμερα στη μέση του πουθενά στα Βαλκάνια που ψάχνουν να μάθουν για το παρελθόν τους. Οι Βογόμιλοι ήταν αντιεξουσιαστές, καθώς θεωρούσαν πως δεν μπορεί να είσαι ταυτισμένος με την ύλη και την εξουσία και από την άλλη να λες ότι πιστεύεις στον Θεό. Επρόκειτο, ουσιαστικά, για μοναχούς περιπλανώμενους από περιοχή σε περιοχή μ' έναν σάκο στον ώμο. Ακολουθούσαν ασκητική ζωή».
Ο ίδιος, ωστόσο, θεωρεί πως η θρησκευτική, ιστορική και φυλετική ποικιλομορφία των Βαλκανίων είναι ουσιαστικά αυτό που τα κάνει όμορφα και μοναδικά στον κόσμο. «Τα Βαλκάνια πιστεύω πως είναι μια μικρογραφία ολόκληρου του κόσμου, γι’ αυτό και μπορεί να εντοπίσει κανείς τόσες πολλές θρησκείες και διαφορετικές θεωρήσεις για τη μεταθανάτια ζωή. Υπάρχει η ανατολή, η δύση, όλοι οι λαοί πέρασαν και άφησαν το αποτύπωμά τους, σαν φύλλα που πέφτουν στη γη. Είναι πολύ γόνιμο το χώμα αυτό».
