Elisabeth Kübler-Ross: Η γυναίκα που χαρτογράφησε το πένθος
Η ιστορία της ψυχιάτρου που βοήθησε, όσο καμία άλλη, στην αντίληψη του ανθρώπινου πόνου και τη διαχείριση του πένθους. Η προσέγγισή της απέναντι στην ανακουφιστική φροντίδα, οι χιλιάδες συνεντεύξεις της με ασθενείς σε τερματικό στάδιο και η τελευταία της συνέντευξη στην Oprah
Άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. 60 χρόνια μετά την αρχική της διατύπωση, το μοντέλο των 5 σταδίων του πένθους της ψυχολόγου Elisabeth Kübler-Ross συνεχίζει ν’ απασχολεί την επιστημονική κοινότητα και ν’ αποτελεί πρότυπο διαχείρισης της πιο δύσκολης συνθήκης στη ζωή ενός ανθρώπου. Ποια είναι, όμως, η ιστορία της γυναίκας που χαρτογράφησε το πένθος και πώς έφτασε σ’ αυτό το μοντέλο;
Η Elisabeth Kübler-Ross γεννήθηκε στις 8 Ιουλίου 1926 στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Σε ηλικία 13 ετών, έχοντας αντιληφθεί την αγάπη της για τη φροντίδα των ασθενών, άρχισε να εργάζεται κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως βοηθός σε ιατρείο προσφύγων.
Ωστόσο, ο πατέρας της ήθελε να της αναθέσει καθήκοντα γραμματέως στην οικογενειακή επιχείρηση. Έτσι, σε ηλικία μόλις 16 ετών, η Elisabeth αποφασίζει να φύγει από το σπίτι της για να κυνηγήσει τ’ όνειρό της. Μετά τη λήξη του πολέμου, γύρισε όλη την Ευρώπη και αποφάσισε να παράσχει ανακουφιστική φροντίδα - μια επιστήμη η οποία είχε αρχίσει να κάνει τα πρώτα της βήματα, κυρίως στη Γαλλία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Δανία, τη Σουηδία, την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία, και είχε ως πρωτεργάτρια τη νοσοκόμα Dame Cicely Saunders στην Αγγλία.
Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές της στην Ιατρική Σχολή της Ελβετίας, αποφάσισε να μετακομίσει στη Νέα Υόρκη και να συνεχίσει εκεί τις σπουδές της. Στόχος της ήταν να βρεθεί κοντά σε ασθενείς με τερματική νόσο παρέχοντάς τους φροντίδα. Η κατάσταση, ωστόσο, που αντίκρισε στο ψυχιατρικό τμήμα του Κρατικού Νοσοκομείου του Μανχάταν τη θορύβησε. «Όλα ήταν τεράστια και απρόσωπα, πολύ τεχνικά» δήλωσε σε συνέντευξή της στο BBC το 1983. «Οι ασθενείς που ήταν σε τερματικό στάδιο ήταν μόνοι τους. Κανείς δεν τους μιλούσε».
Αποφάσισε, λοιπόν, ν’ αλλάξει τακτική, αποκτώντας διαπροσωπική επαφή με τους ασθενείς της, μειώνοντας παράλληλα τη λήψη ηρεμιστικών που τους έθετε σε πλήρη καταστολή. Το αποτέλεσμα; Σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα της έρευνας, το 94% των ασθενών παρουσίασαν σημαντική βελτίωση στην ψυχική τους υγεία.
Την επόμενη χρονιά, αρχίζει να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο. Η ίδια ήταν πια αποφασισμένη να δείξει στους φοιτητές της την ευεργετική επίδραση που έχει η επικοινωνία του ασθενή με τον γιατρό του, κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Αποφασίζει λοιπόν, παρά τις αντιδράσεις των υπόλοιπων καθηγητών, να φέρει στο μάθημά της μια γυναίκα με λευχαιμία σε τελικό στάδιο και να συζητήσει μαζί της για τα συναισθήματα που βιώνει.
Μετά το τέλος της συζήτησης, δήλωσε χαρακτηριστικά στους μαθητές της: «Τώρα αντιδράς ως ανθρώπινο ον και όχι ως επιστήμονας. Ίσως τώρα, όχι μόνο να ξέρεις πώς αισθάνεται ένας ασθενής με τερματική ασθένεια, αλλά να είσαι σε θέση να τους αντιμετωπίζεις με συμπόνια. Την ίδια συμπόνια που θα ήθελες για τον εαυτό σου».
Το «πείραμα» αυτό τράβηξε τα βλέμματα των δημοσιογράφων και έτσι, το 1969, το περιοδικό LIFE δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικά με τις πρακτικές που ακολουθεί η Elisabeth. Το κείμενο γίνεται ανάρπαστο και η ψυχολόγος αποφασίζει ν’ ασχοληθεί αποκλειστικά με τη διαχείριση του πένθους. Μέσα στα επόμενα χρόνια, ταξιδεύει σ’ όλο τον κόσμο και μιλάει με ανθρώπους που βρίσκονται στο τελικό στάδιο μιας ασθένειας.
Ύστερα από χιλιάδες συνεντεύξεις με ετοιμοθάνατους και τα επιστημονικά άρθρα που δημοσίευσε, αποφασίζει τελικά να εκδώσει το περίφημο βιβλίο «On Death and Dying».
Σύμφωνα με το βιβλίο αυτό, τα στάδια του πένθους είναι τα εξής: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη και τελικά αποδοχή.
Όπως εξήγησε, πρόκειται για «αμυντικούς μηχανισμούς» του ανθρώπου και για «μηχανισμούς αντιμετώπισης εξαιρετικά δύσκολων καταστάσεων».
Υπήρξαν πολλοί που άσκησαν κριτική στο έργο της, διατυπώνοντας την άποψη πως δεν υπάρχουν μόνο 5 στάδια διαχείρισης πένθους, αλλά πολλά περισσότερα. Όπως επισημαίνει ο γιος της, Ken Ross: «Τα πέντε στάδια αποτελούν ένα χαλαρό πλαίσιο - δεν είναι κάποια συνταγή ή μια “σκάλα κατάκτησης” του πένθους. Εάν οι άνθρωποι θέλουν χρησιμοποιήσουν διαφορετικές θεωρίες ή μοντέλα, δεν με απασχολεί. Απλώς ήθελε να ξεκινήσει τη συζήτηση».
Το βιβλίο έγινε αμέσως best-seller και εκατοντάδες γράμματα άρχισαν να φτάνουν στο σπίτι της από ασθενείς που ζητούσαν τη συμβουλή της. Μέσα στη δεκαετία του 1970 και του 1980, η Elisabeth ταξίδεψε στον κόσμο δίνοντας διαλέξεις σε χιλιάδες ανθρώπους σχετικά με τον θάνατο και τη διαχείριση του πένθους.
Ως θερμή υποστηρίκτρια της ανακουφιστικής φροντίδας, ίδρυσε δεκάδες μονάδες υποστήριξης στις Η.Π.Α. και την Ευρώπη. Μία από τις μεγαλύτερες επιθυμίες της, ήταν η δημιουργία ενός ξενώνα για εγκαταλελειμμένα βρέφη και παιδιά μολυσμένα από τον ιό HIV. Η προσπάθειά της ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 στη Βιρτζίνια, ωστόσο δεν βρήκε θετική ανταπόκριση. Οι κάτοικοι της περιοχής την εμπόδισαν, φοβούμενοι πως θα μολυνθούν από τον ιό. Μάλιστα, δεν δίστασαν να βάλουν φωτιά στο σπίτι της, τον Οκτώβριο του 1994. Έτσι, η Elisabeth έχασε πολλά προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφίες, περιοδικά και σημειώσεις.
Μια σειρά από εγκεφαλικά επεισόδια που υπέστη, είχαν ως αποτέλεσμα να παραλύσει η αριστερή της πλευρά και να παραμείνει τα τελευταία χρόνια της ζωής της κατάκοιτη στο σπίτι της. Η τελευταία δημόσια παρουσία της ήταν στην εκπομπή της Oprah Winfrey, η οποία την επισκέφτηκε στο σπίτι της και τη ρώτησε αν τελικά οι θεωρίες της για το πένθος έχουν εφαρμογή και στην ίδια. Δήλωσε πως ανυπομονεί να πεθάνει, ενώ επισήμανε πως νιώθει πολύ θυμωμένη με τον επερχόμενο θάνατό της.
Πέθανε το 2004, σε ηλικία 78 ετών, σ’ ένα γηροκομείο στο Scottsdale της Αριζόνα, παρουσία του γιου της, της κόρης της και δύο οικογενειακών φίλων. Στο τελευταίο της βιβλίο, με τίτλο «On Grief and Grieving», σημείωσε πως η θεωρία της για τα 5 στάδια του πένθους «δεν είχε σκοπό να βάλει τα ακατάστατα συναισθήματα σε τακτοποιημένα πακέτα. Το πένθος είναι διαφορετικό σε όλους, ακόμη και αν υπάρχουν περιστασιακά κάποιες ομοιότητες. Ο καθένας πρέπει να κάνει το δικό του δρόμο».
