Ένα μεσημέρι στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού
Ποια είναι η ιστορία του πιο σημαντικού νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας; Ο σταθμός μετρό που δεν έγινε ποτέ, οι αρχαίοι δρόμοι της Ιεράς Οδού και της Πειραιώς που το διαπερνούσαν, οι διάσημες επιτύμβιες στήλες, οι δεκάδες χελώνες που τριγυρνούν στον αρχαιολογικό χώρο και ο αρχαίος ποταμός που εκβάλλει ως σήμερα στο σημείο.
Κέιμενο - Φωτογραφίες: Άκης Κατσούδας
Πώς ανακαλύφθηκε το νεκτροταφείο;
Βρισκόμαστε στο 1992. Τα γεωτρύπανα έχουν μπει στη θέση τους και είναι έτοιμα να ανοίξουν τα τούνελ από τα οποία θα περάσουν οι συρμοί του υπό κατασκευή μετρό της Αθήνας.
Αυτό που ανακαλύπτουν, όμως, οι υπεύθυνοι του έργου, τους αναγκάζουν να σταματήσουν τις εργασίες. Πέριξ του σταθμού του Κεραμεικού, ο οποίος θα δημιουργούνταν μεταξύ Πειραιώς και Ιεράς Οδού, ανακαλύπτονται χιλιάδες τάφοι, κομμάτι της δυτικής πλευράς του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού.
Οι εργασίες “παγώνουν” και για τα 5 επόμενα χρόνια, οι αρχαιολόγοι αναλαμβάνουν να βγάλουν στην επιφάνεια όλα αυτά τα ταφικά μνημεία τα οποία ήταν για χιλιάδες χρόνια θαμμένα κάτω από τα πόδια μας. Τα νούμερα, εντυπωσιακά: 1.200 ταφές, χρονολογημένες από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ ως τα ρωμαϊκά χρόνια.
Ύστερα από πολλές διαμάχες, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αποφασίζει το 1997 να απαγορεύσει τη διέλευση της σήραγγας κάτω από το αρχαίο νεκροταφείο, με αποτέλεσμα να μετατοπιστεί και η θέση του σταθμού στο Γκάζι.
Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Έφη Μπαζιοτοπούλου-Βαλαβάνη, το τμήμα του νεκροταφείου χρονολογείται μεταξύ του 430 π.Χ και του 426 π.Χ., τα χρόνια της μεγάλης πανούκλας της Αθήνας που κόστισε τη ζωή σε χιλιάδες κατοίκους της. Ο Θουκυδίδης περιγράφει τον πανικό που προκλήθηκε από την (πιθανώς) επιδημία τυφοειδούς πυρετού, που έπληξε την πόλη το 430 π.Χ.
Η επιδημία διήρκεσε δύο χρόνια και εκτιμάται πως στοίχισε τη ζωή στο ένα τρίτο του πληθυσμού. Ο διάσημος ιστορικός σημειώνει μάλιστα πως υπήρξαν άψυχα σώματα που είχαν εγκαταλειφθεί σε ναούς και δρόμους και θάφτηκαν βιαστικά, υπό τον κίνδυνο μετάδοσης. Και ενώ οι Αθηναίοι πίστευαν πως είχαν ξεμπερδέψει, η ασθένεια επανεμφανίστηκε τον χειμώνα του 427 π.Χ.
Φτάνουμε στο 2021 μ.Χ, εν μέσω μιας ακόμη πανδημίας στην πόλη. Ο καιρός έχει αρχίσει να καλοκαιριάζει για τα καλά και οι κάτοικοι της πόλης, φορώντας πάντοτε τις μάσκες τους, έχουν βγει για μια χαλαρή βόλτα στο πεζόδρομο της Ερμού μεταξύ Θησείου και Κεραμεικού.
Στα δεξιά, το αρχαίο νεκροταφείο που παραλίγο να γίνει σταθμός του μετρό. Κι ενώ οι τριγύρω δρόμοι σφύζουν από ζωή, εντός του αρχαιολογικού χώρου δεν υπάρχουν παρά μόνο δυο γυναίκες που περπατούν ανάμεσα στα μονοπάτια και μερικοί υπάλληλοι που κοιτούν επίμονα, λες και δεν περίμεναν σήμερα επισκέπτες.
Βγάζω γρήγορα εισιτήριο και κατεβαίνω τα μονοπάτια, ώστε να βρεθώ στους αρχαίους δρόμους της Πειραιώς και της Ιεράς Οδού -περίπου 8 μέτρα κάτω από το έδαφος που περπατούν οι σημερινοί κάτοικοι αυτής της πόλης.
Το σημείο στο οποίο βρίσκομαι αποτελούσε πέρασμα, που οδηγούσε από τη μία πλευρά στην Ακρόπολη και από την άλλη στον Πειραιά και την Ελευσίνα. Ο Κεραμεικός, ο οποίος πήρε κατά πάσα πιθανότητα τ’ όνομά του από τα αρχαία κεραμοποιεία τα οποία υπήρχαν στην περιοχή, χωριζόταν σε δύο τμήματα: Τον Έξω και τον Έσω Κεραμεικό.
Στο τμήμα του Έξω Κεραμεικού -στη δυτική πλευρά του αρχαιολογικού χώρου, κάτω από την Πειραιώς και απέναντι από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας- υπάρχει η περίφημη «Οδός Τάφων». Περπατώντας παράλληλά της, μπορεί κανείς να θαυμάσει τα εντυπωσιακά ταφικά μνημεία και τις επιτύμβιες στήλες. Γύρω απ’ αυτά, μάλιστα, κατά την αρχαιότητα υπήρχε μια πλατεία, στην οποία συγκεντρώνονταν οι πενθούντες και διαβάζονταν οι επικήδειοι λόγοι -ανάμεσά τους, και ο περίφημος Επιτάφιος του Περικλή.
Οι αρχαιότεροι τάφοι χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Από την Υπομυκηναϊκή περίοδο και μετά, το νεκροταφείο αναπτύσσεται συνεχώς. Κατά τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο οι τάφοι πληθαίνουν, ενώ η λειτουργία του νεκροταφείου συνεχίζεται αδιάκοπα από την ελληνιστική περίοδο ως τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.
Ξεχωρίζουν ο Μαρμάρινος Ταύρος στον ταφικό περίβολο του Διονυσίου από τον Κολλυτό, που δημιουργήθηκε μεταξύ του 345 - 338 π.Χ., καθώς και οι περίφημες στήλες του Δεξίλεω και της Ηγησούς. Όλα τα ταφικά μνημεία αποτελούν ακριβή αντίγραφα των πρωτοτύπων, που στην πλειονότητά τους βρίσκονται στο μουσείο του αρχαιολογικού χώρου, προκειμένου να προστατευτούν από τα φυσικά φαινόμενα και τυχόν βανδαλισμούς.
Ο χώρος σε κάνει να ξεχνάς αμέσως πως βρίσκεσαι στο κέντρο της Αθήνας. Καταπράσινα μονοπάτια γεμάτα χαμομήλια, ελιές, συκιές, δεκάδες χελώνες που βαδίζουν υπομονετικά, καθώς και πουλιά που φτάνουν στο σημείο για να πιουν νερό από το ρυάκι που τρέχει ανάμεσα στα αρχαία μνημεία.
Πρόκειται για τον αρχαίο ποταμό Ηριδανό, ο οποίος δεν έχει εξαφανιστεί αλλά συνεχίζει να τρέχει ακόμη κάτω από τα πόδια μας ως υπόγεια ύδατα, ξεκινώντας από το Κολωνάκι και εκβάλλοντας στον Κεραμεικό.
Στον χώρο βρίσκονται ακόμη οι δύο γυναίκες, που μοιάζουν σαν να έχουν χαθεί. Τη λύση δίνει ένας υπεύθυνος του αρχαιολογικού χώρου, ο οποίος τους υποδεικνύει από απόσταση φωνάζοντας δυνατά, τον δρόμο που πρέπει ν’ ακολουθήσουν έτσι ώστε να μη βρεθούν ανάμεσα στα εύθραυστα μάρμαρα.
Μια διαδικασία ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς δεν υπάρχουν σχεδόν πουθενά στο χώρο ειδικές σημάνσεις και κορδέλες για το πού μπορείς να περπατήσεις και πού όχι, την οποία δεν μπόρεσα ν’ αποφύγω ούτε εγώ.
Αφού καταφέρνω ν’ αποφύγω όλα τα δύσβατα σημεία, φτάνω κοντά στον υπεύθυνο για να του ζητήσω μερικές επιπλέον πληροφορίες. Το φυλάκιό του βρίσκεται ακριβώς δίπλα στις αρχαίες κάσες, εκεί όπου θάβονταν μερικοί από τους πιο σημαίνοντες κατοίκους της πόλης.
Όπως εξηγεί ο ίδιος, η κατασκευή μιας από αυτές τόσο περίπλοκη και πολυτελής, που σίγουρα προοριζόταν για κάποιον πολύ πλούσιο άντρα της εποχής. «Δεν ξέρω αν είναι το πιο μεγάλο νεκροταφείο της πόλης, πρόκειται, όμως, για το πιο σημαντικό. Κάτι σαν το σημερινό Α’ Νεκροταφείο».
Η συζήτησή μας δεν διαρκεί πολύ, καθώς πρέπει να επιστρέψει πίσω στο γραφείο του. Τον αποχαιρετώ και τραβώ ξανά την ανηφόρα προς την έξοδο. Σε λίγα λεπτά βρισκόμουν και πάλι 8 μέτρα πάνω από την Αρχαία Ελλάδα...
