Οι τάφοι των ηρώων του 1821 στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών

Τάφος Θεόδωρου Κολοκοτρώνη

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο σε ηλικία 73 ετών στις 4 Φεβρουαρίου του 1843 στην Αθήνα, λίγο μετά την επιστροφή από δεξίωση στα Ανάκτορα.

Ο ίδιος όλα τα προηγούμενα χρόνια είχε ταλαιπωρηθεί αρκετά, καθώς πέρα από τις μάχες για την απελευθέρωση της χώρας, είχε φυλακιστεί στα μπουντρούμια του Ναυπλίου για 6 μήνες, με τις συνθήκες που επικρατούσαν να είναι άθλιες, μιας και το κελί δεν το έβλεπε ποτέ φως. 

Σύμφωνα με τα ιστορικά κείμενα, ο Κολοκοτρώνης εξέπνευσε στις 3 τα ξημερώματα, ενώ φαίνεται να είπε στον γιο του λίγο πριν πεθάνει: «σου αφήνω τόσους φίλους, όσα φύλλα έχουν τα κλαριά, και φρόντισε να τους φυλάξεις». 

Η είδηση του θανάτου του μεγάλου οπλαρχηγού βύθισε σε πένθος ολόκληρη τη χώρα, ενώ όλα τα καταστήματα της Αθήνας έμειναν κλειστά, με τους Αθηναίους να συρρέουν στο σπίτι του για το ύστατο «χαίρε». 

Ο νεκρός ντύθηκε με τη στολή του Αντιστράτηγου, του έζωσαν τα σπαθί, του φόρεσαν τσαρούχια, τον απίθωσαν στο φέρετρο και έβαλαν κάτω από τα πόδια του μία τουρκική σημαία. Στο ένα του πλάγιο έβαλαν τον ασημένιο του θώρακα, ενώ στο άλλο την περικεφαλαία του και τις παλέτες. Η πολεμική αυτή εξάρτυση του Κολοκοτρώνη βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών. 

Η κηδεία πραγματοποιήθηκε μερικές μέρες μετά στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης στο κέντρο της πόλης. Η πομπή ξεκίνησε από την οδό Ερμού και συνέχισε στην Αιόλου. Ο λαός, μάλιστα, που την ακολούθησε ήταν τόσος πολύς που, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, όταν το φέρετρο μπήκε στο ναό, η ουρά της πομπής ήταν ακόμη στην αρχή της Ερμού. 

Τον επικήδειο λόγο εκφώνησε μία μεγάλη μορφή των γραμμάτων της εποχής, ο εκκλησιαστικός ρήτορας και συγγραφέας Κων. Οικονόμου. Μετά την ολοκλήρωση της τελετής, η πομπή έφτασε στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών όπου και ο Κολοκοτρώνης τάφηκε. 

Τα οστά του, σήμερα, βρίσκονται στην Τρίπολη, την πόλη την οποία κατάφερε να απελευθερώσει με τους άνδρες του, κατά τις αρχές της Επανάστασης, δίνοντας το έναυσμα για τη δυνάμωση του απελευθερωτικού αγώνα. 

Η μεταφορά των οστών αποφασίστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος συνόδευσε αυτοπροσώπως την μεταφορά τους από την Αθήνα. Το 1971 στην πλατεία του Άρεως Τριπόλεως στήθηκε άγαλμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στη βάση του οποίου -σε ειδική κρύπτη- βρίσκονται τα οστά από το 1993.

Σήμερα στο ταφικό μνημείο του Κολοκοτρώνη στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών υπάρχει προτομή του, ενώ, όποτε κι αν πέρασει κανείς από κει, θα δει μια ελληνική σημαία και μερικά λουλούδια στη μνήμη του. Κάτω από το άγαλμα, μάλιστα, υπάρχει μια επιγραφή που σημειώνει χαρακτηριστικά:

«Σιγά διαβάτη. Κοιμάται ο Γέρος του Μοριά. Ύπνο του μη του ταράξεις». 

Τάφος Ιωάννη Μακρυγιάννη

Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, ή Ιωάννης Τριανταφύλλου, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γνωστός για τα «Απομνημονεύματά» του πέθανε στις 27 Απριλίου του 1864 στην Αθήνα σε ηλικία 67 ετών, «εξ υπερβαλλούσης σωματικής εξαντλήσεως».

Την επόμενη μέρα πραγματοποιήθηκε η κηδεία του στη Μητρόπολη Αθηνών, με πλήθος κόσμου. Τον επικήδειο εκφώνησε ο Οδυσσέας Ιάλεμος, γνωστός δημοσιογράφος της εποχής από τη Λέσβο και ο διακεκριμένος γιατρός, Αναστάσιος Γούδας, ο οποίος επιτηρούσε για αρκετά χρόνια την υγεία του Μακρυγιάννη. 

Όπως επισήμανε ο ίδιος ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, είχε απομακρυνθεί από τα πολιτικά τεκταινόμενα, ύστερα και από τις πολιτικές κόντρες στο εσωτερικό της χώρας και υπέφερε από τις επτά πληγές που είχε «αποκτήσει» από τις κακουχίες όλων των προηγούμενων χρόνων.

Όπως δήλωσε σχετικά: «Αι πληγαί συχνά ηνοίγοντο αιμορροούσαι. Ο εξ αυτών πυρετός κατεβίβρωσκεν αυτόν. Βαρείαι νόσοι επήρχοντο, η δε ανάρρωσις εγένετο βραδυτάτη. Ταύτα ήσαν τα αγαθά ων έλαχεν ο Μακρυγιάννης ως αμοιβήν των υπέρ πατρίδος εξόχων υπηρεσιών αυτού. Πληγαί και ασθένειαι πολυώδυνοι και μετ’αυτών πενία δυσθεράπευτος ως εκείναι (Α΄ μη’). Οι πληγές του κεφαλιού, που πήρε στη μάχη του Σερπετζέ, τον κάνουν κάποτε έξαλλο. Τρεις μέρες προτού τον πάνε στις φυλακές του Μεντρεσέ, μη έχοντας άλλον κριτή να τον δικαιώσει, όπως στα νιάτα του στην εκκλησιά του Αϊγιάννη, κάθεται και γράφει στον ίδιο το Θεό:  «Και δε μας ακούς και δε μας βλέπεις […]. Και να σκούζω νύχτα και μέρα από τις πληγές μου. Και να βλέπω τη δυστυχιμένη μου φαμίλια και τα παιδιά μου πνιγμένα στα κλάματα και ξυπόλυτα. Και έξι μήνες φυλακωμένος σε δυο αδρασκελιές κάμαρη. Και γιατρό να μη βλέπομε, ούτε ν’αφήνουν κανένα να πλησιάσει νά μας ιδεί. […]. Όλοι θέλουν να χαθούμε. Μας κάνονν ανάκρισες ολωνών, κατ’ οίκον έρευνα σπίτια, κατώγια, ταβάνια, κασέλες, εικόνες δικές σου […]. Και στις 13 τουτουνού του μήνα […] ήρθε ο μοίραρχος με τη στολή του, όπου μας φύλαγε, και μου λέγει να πάγω στη φυλακή του Μεντρεσέ, όπου φυλακώνουν τους κακούργους…». 

Ο τάφος του βρίσκεται στο παλαιότερο τμήμα του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών, ενώ αποτελεί έναν από τους πιο εντυπωσιακούς, καθώς πίσω από τις προτομές του ιδίου και της συζύγου του, Αικατερίνης Σκουζέ, υπάρχει μια μικρογραφία ενός αρχαιοελληνικού ναού.

Όταν επισκεφτήκαμε το ταφικό του μνημείο, τόσο το μαυσωλείο, όσο και η προτομή του ήταν τυλιγμένη από ελληνική σημαία. Τελευταίος απόγονος της οικογένειας του Ιωάννη Μακρυγιάννη υπήρξε ο Κίτσος Μαλτέζος, ο οποίος δολοφονήθηκε την 1η Φεβρουαρίου του 1944, βγαίνοντας από το σπίτι του επί της Λεωφόρου Συγγρού 8 από μέλη του ΕΛΑΣ Σπουδάζουσας. 

Τάφος Εμμανουήλ Ξάνθου

Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, μαζί με τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, αποτέλεσαν τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρίας, η οποία συνέβαλε τα μέγιστα στον απελευθερωτικό αγώνα. Ο ίδιος, ωστόσο, μετά την ανεξαρτητοποίηση του ελληνικού κράτους δεν κατέλαβε κάποιο πολιτειακό αξίωμα και πέθανε πάμφτωχος. 

Ο θάνατός του επήλθε άδοξα την Πέμπτη 29 Νοεμβρίου του 1851, σε ηλικία 79 ετών. Παρά την προχωρημένη του ηλικία, ο Εμμανουήλ Ξάνθος συνήθιζε να επισκέπτεται τη Βουλή και να παρακολουθεί τις συνεδριάσεις από τα θεωρεία της. Μία από αυτές ήταν και εκείνη του Νοεμβρίου. Το θέμα συζήτησης ήταν πολύ σοβαρό, μιας είχαν παρατηρηθεί φαινόμενα ληστείας και συγκάλυψής τους από πολιτικούς άνδρες της εποχής. 

Η συνεδρίαση ξεκίνησε, ωστόσο, τα αίματα άναψαν λίγο λεπτά μετά και ο κίνδυνος για βίαιη σύγκρουση μεταξύ των βουλευτών ήταν μεγάλος. Ο πρόεδρος της Βουλής, πανικόβλητος, διέκοψε τη συζήτηση και ζήτησε από όλους τους παρευρισκόμενους να αποχωρήσουν. Ένας από αυτούς ήταν και ο Εμμανουήλ Ξάνθος. Πάνω στον πανικό, κάποιος τον έσπρωξε και εκείνος έπεσε από τις σκάλες ύψους 10 μέτρων. 

Αμέσως μεταφέρθηκε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο, τα τραύματα ωστόσο ήταν βαριά και μισή ώρα μετά εξέπνευσε. Το υπουργικό συμβούλιο, έστω και αργά, αναγνώρισε το έργο του και κήρυξε πως η κηδεία του επρόκειτο να γίνει δημοσία δαπάνη. 

Η τελετή πραγματοποιήθηκε στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης και ο κληρικός Μισαήλ Αποστολίδης ζήτησε χαρακτηριστικά: «να μην παραπικραίνωμεν τας μακαρίας ψυχάς των υπέρ της πατρίδος οικοδομήματος αγωνισαμένων, ολιγορούντες και καταστρέφοντες διά της ανομίας και της ακηδίας, ό,τι εκείνοι ανόρθωσαν διά του αίματος αυτών». 

Σήμερα ο τάφος του βρίσκεται στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, μ’ ένα μαρμάρινο σταυρό, με το όνομά του, να βρίσκεται καρφωμένος πάνω σ’ ένα μεγάλο βράχο. 

Τάφος Οδυσσέα Ανδρούτσου

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος είναι ο ήρωας του ‘21 που βρήκε ίσως τον πιο τραγικό θάνατο -από τα χέρια Ελλήνων μάλιστα. Ο ίδιος κατηγορήθηκε αδίκως για συνδιαλλαγή με τους Τούρκους, καταδιώχθηκε και σκοτώθηκε κατά τις εμφύλιες διαμάχες που ακολούθησαν την επανάσταση. Επιπρόσθετα ο Ανδρούτσος είχε προκαλέσει την οργή των τοπικών κοτζαμπάσηδων, οι οποίοι τον μισούσαν γιατί ήταν λαοπρόβλητος ηγέτης και είχε επιχειρήσει επανειλημμένα να περιορίσει τη δύναμή τους.

Τελικά το μίσος τους οδήγησε στη δολοφονία ενός από τους μεγαλύτερους αγωνιστές της Επανάστασης. Στις 5 Ιουνίου 1825, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, φυλακισμένος στην Ακρόπολη εξαιτίας ψευδών κατηγοριών, βασανίστηκε και σκοτώθηκε από τους Μήτρο Τριανταφυλλίνα, Ιωάννη Μαμούρη και Παπακώστα, με την έγκριση του πρώην πρωτοπαλήκαρού του, Ιωάννη Γκούρα. 

Οι φύλακές του δήλωσαν ότι οι τραυματισμοί του προκλήθηκαν όταν προσπάθησε να δραπετεύσει. Θάφτηκε γρήγορα και ανεπίσημα κοντά στην Εκκλησία της Μεταμορφώσεως. Έπρεπε να περάσουν 40 χρόνια προκειμένου η ελληνική κυβέρνηση να αλλάξει στάση και να αναγνωρίσει το έργο του. 

Το 1865 διατάχθηκε η εκταφή, ακολούθησε νεκρώσιμη ακολουθία στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών και στη συνέχεια ταφή στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών με τιμές. Στις 15 Ιουλίου 1967 τα οστά του Οδυσσέα Ανδρούτσου τελικά μεταφέρθηκαν στη Πρέβεζα και τοποθετήθηκαν στη βάση του αγάλματος που υπάρχει ως σήμερα στην ομώνυμη πλατεία της πόλης. 

Τάφος Κωνσταντίνου Κανάρη

Ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο μοναδικός ήρωας του 1821 του οποίου υπάρχει φωτογραφία, πέθανε στην οικία του, επί της οδού Κυψέλης 56 στην Αθήνα από ανακοπή καρδιάς, χτυπημένος από ημιπληγία, όντας Πρωθυπουργός της χώρας. 

Ο ναύαρχος, όπως συνήθιζαν να τον αποκαλούν, εξαιτίας των επιτευγμάτων του κόντρα στον οθωμανικό στόλο, κηδεύτηκε με μεγαλοπρέπεια. Αν και η οικία του γκρεμίστηκε και στη θέση της χτίστηκε μια πολυκατοικία, υπάρχει η επιγραφή πως στο σημείο αυτό έζησε ο Κωνσταντίνος Κανάρης. 

Και ενώ ο τάφος του βρίσκεται στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, η καρδιά του βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Την καρδιά του Κανάρη αφαίρεσε από τη σορό του ο γιατρός Ιωάννης Ζωχιός. Αμέσως μετά πέρασε στα χέρια του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου, ο οποίος ανέλαβε τη διατήρησή της.

Φιλοτέχνησε μια ασημένια λήκυθο, ένα αγγείο που χρησίμευε για την φύλαξη ελαιόλαδου, και μια μαρμάρινη λάρνακα, για να τοποθετηθεί. Η λάρνακα μεταφέρθηκε στο Υπουργείο Ναυτικών το Νοέμβριο του 1929. Πολλές δεκαετίες μετά, το 1933, αποφασίστηκε να εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών, όπου υπάρχουν και άλλα σημαντικά εκθέματα του αγώνα. 

Στη μαρμάρινη λάρνακα ο γλύπτης έχει χαράξει με χρυσά γράμματα τα τοπωνύμια στα οποία διαδραματίστηκαν οι ένδοξες ναυμαχίες του Κωνσταντίνου Κανάρη. Χίος, Ψαρά, Τσεσμέ και Αλεξάνδρεια. Στο επάνω μέρος της λάρνακας βρίσκεται σκαλισμένο το άγαλμα της Νίκης, ενώ έχει χαραχτεί η φράση «Χαίρε καρδία ναυάρχου Κανάρη».