Οι τελευταίες μοιρολογίστρες της Μάνης
Μια συζήτηση με την Ιωάννα Σακελλαράκη, η οποία ταξίδεψε ως τη Μάνη για να συναντήσει από κοντά τις γυναίκες οι οποίες κρατούν ζωντανό ένα αρχαίο έθιμο που τείνει να εξαφανιστεί.
Συνέντευξη: Άκης Κατσούδας
Φωτογραφίες: Ιωάννα Σακελλαράκη
Στην εκκλησία έχει αρχίζει να μαζεύεται κόσμος. Μπροστά από το ιερό, στο μέσο του ναού, είναι τοποθετημένο ένα φέρετρο στο οποίο βρίσκεται μια χωριανή που πέθανε πριν από μερικές μέρες. Γύρω της, οι οικείοι και μια ηλικιωμένη μαυροφορεμένη γυναίκα που την κοιτά και μοιρολογεί. Τη σκηνή παρακολουθεί η φωτογράφος, Ιωάννα Σακελλαράκη, η οποία έχει φτάσει στα χωριά της Μάνης μ’ ένα σκοπό: να συναντήσει από κοντά τις τελευταίες μοιρολογίστρες της χώρας.
Όλα ξεκίνησαν 4 χρόνια πριν, όταν η Ιωάννα Σακελλαράκη, η οποία ζει και εργάζεται μόνιμα στις Βρυξέλλες, αποφάσισε, μετά το θάνατο του πατέρα της, να ξεκινήσει ένα πρότζεκτ σχετικά με τις θρησκευτικές παραδόσεις και τις πολιτιστικές πεποιθήσεις γύρω από τον θάνατο στην Ελλάδα. Στην αναζήτηση αυτή, έπεσε πάνω στα μοιρολόγια της Μάνης και, ύστερα από την υποτροφία που έλαβε από την Royal Photographic Society, ετοίμασε τις βαλίτσες της και μετέβη στην Πελοπόννησο για να συναντήσει από κοντά αυτές τις γυναίκες, οι οποίες συνεχίζουν μια παράδοση που τείνει να εξαφανιστεί.
Τα μοιρολόγια της Μάνης είναι ξακουστά σ’ όλο τον κόσμο και φημίζονται για τον ιδιαίτερα καταθλιπτικό τους χαρακτήρα και τον πόνο που εκφράζουν στους στίχους τους. Η προέλευση των συγκεκριμένων μοιρολογιών κρατά βαθιά τις ρίζες της στην Αρχαία Ελλάδα, ενώ ψάλλονται μόνο από γυναίκες.
Οι σκηνές που επικρατούσαν έμοιαζαν μ’ αυτές αρχαίας τραγωδίας, καθώς οι γυναίκες συνήθιζαν να τραβούν τα μαλλιά τους -ακόμη και να τραυματίζουν το σώμα τους- προκειμένου να δείξουν τη θλίψη τους για το χαμό ενός αγαπημένου προσώπου.
Και ενώ η εκκλησία παλιότερα θεωρούσε τα μοιρολόγια υπερβολικά και παρωχημένα, σήμερα τα έχει αποδεχθεί και, όπως φαίνεται από την φωτογραφία της Ιωάννας Σακελλαράκη, λαμβάνουν χώρα ακόμη και μέσα στους ναούς.
Η ίδια ταξίδεψε για το πρότζεκτ που έχει τον τίτλο «The truth is in the soil» 4 φορές στα χωριά της Μέσης Μάνης και εντυπωσιάστηκε από τα όμορφα τοπία, τις βαθιές παραδόσεις και τους φιλόξενους ανθρώπους.
Από τον φωτογραφικό της φακό πέρασαν συνολικά 10 μοιρολογίστρες της περιοχής, με τις οποίες, με την πάροδο του χρόνου, απέκτησε πολύ καλές σχέσεις. Δεν ήταν, όμως, όλα εύκολα από την αρχή. «Δεν έχω καταγωγή από την Μάνη και αρχικά ήταν δύσκολο να διεισδύσω στην καθημερινότητα του τόπου και κατά συνέπεια των γυναικών.
Κάποιες από τις γυναίκες τις συνάντησα μέσω γνωστών τους. Συνήθως ήταν γνωστές στον μικρό κοινωνικό περίγυρο των χωριών που επισκέφτηκα και πολλές φορές οι ιστορίες των ντόπιων με οδηγούσαν σ’ αυτές. Συχνά ερχόμουν σε επαφή μ’ άλλα μέλη της οικογένειάς τους, όπως παιδιά ή εγγόνια τους, μιας και οι ίδιες είναι μεγάλης ηλικίας και η άμεση επικοινωνία μαζί τους ήταν πιο εύκολη με τη μεσολάβηση των κοντινών τους ανθρώπων» σημειώνει.
Όλα τα πορτραίτα των γυναικών είναι σε ασπρόμαυρη αναλογική φωτογραφία ώστε να δημιουργεί ένα πέρασμα στο ιστορικό και πολιτιστικό κομμάτι του έργου, μια εικόνα απώλειας.
Η απώλεια και η μνήμη είναι δύο χαρακτηριστικά στοιχεία του πρότζεκτ.
«Η δουλειά αυτή αφορά τη μνήμη αλλά και την απώλεια μνήμης: το πώς τα δύο θέματα αλληλοσυνδέονται πλήρως όταν βιώνονται μέσα από μια εμπειρία θλίψης. Ήθελα να μιλήσω για το τι χάνεται, τα κομμάτι των αναμνήσεων που ανακατασκευάζονται, όπως ακριβώς εμφανίζεται στο μυαλό μας μια εικόνα ενός χαμένου ανθρώπου μετά το χαμό του.
Όταν κοιτάζουμε μια φωτογραφία, οτιδήποτε θυμόμαστε ή ξεχνάμε -είτε για το άτομο αυτό είτε για μια ανάμνηση- αποτελεί πάντοτε ένα ενδεχόμενο ή μια μυθοπλασία, που εμπεριέχει το μίασμα των πληροφοριών που παρουσιάζονται στην εικόνα. Με αυτόν τον τρόπο μια φωτογραφία λειτουργεί από μόνη της. Είναι στη φύση της φωτογραφίας να συλλαμβάνει αυτό που θα μείνει για πάντα στο μέλλον ή ανήκει ήδη στο παρελθόν».
Οι φωτογραφίες αυτές έδωσαν την έμπνευση και τα ερεθίσματα στην ίδια να δημιουργήσει μια σειρά από κολάζ εικόνων της περιοχής, στις οποίες κυριαρχούν τα σχήματα των προσώπων και των σωμάτων των μαυροφορεμένων μοιρολογιστών και της μανιάτικης γης, από τα κυπαρίσσια και τα βραχώδη βουνά ως τις ροδιές και τα κόκκινα τριαντάφυλλα. Πρόκειται για μερικές εικόνες οι οποίες ισορροπούν μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, μεταξύ αληθινού και υπερβατικού.
«Προσθέτοντας συνειδητά μια νέα οπτική παρέμβαση σε αυτό που έχει τεκμηριωθεί ως πραγματικό, οι εικόνες μου λειτουργούν ως οχήματα πένθους για τα χαμένα ιδεώδη της ζωτικότητας, της ευημερίας και του ανήκειν, προσπαθώντας να προβάλλουν κάτι περισσότερο από τα θέματά τους, δημιουργώντας ένα χώρο ανάδειξης και υπεροχής του θανάτου.
Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας δημιουργίας μου, μεταφέρομαι από την αρχική μορφή της σιλουέτας των μοιρολογιστρών στην κρυφή απεικόνισή της, όπου η διάκριση μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού και η διαταραχή μεταξύ του εκπροσωπούμενου χώρου και της προσωπικότητας οδηγούν σε μια απτή εμπειρία διαχωρισμού.
Μέσα από τις εικόνες μου, αυτός ο διαχωρισμός γίνεται μια συνάντηση. Η ανθρώπινη φιγούρα γίνεται ένας χώρος όπου η εικόνα επαναπροσδιορίζεται, λειτουργώντας ως ένα πέρασμα ανάμεσα στο να προστατέψουμε κάτι από το θάνατο και να καθιερώσουμε με το θάνατο μια σχέση ελευθερίας.
Η Ελλάδα είναι μια συνεχής έμπνευση και συνάντηση σε αυτό το έργο, αλλά ο τρόπος που απεικονίζεται είναι φανταστικός. Είναι σαν αυτή η ιδέα της πατρίδας να είναι ένας τόπος που ο επισκέπτης του έργου γνωρίζει έξω από τη μνήμη, μια χώρα περιέργειας όπου ο θάνατος είναι μια συνάντηση μέσω της οικογένειας, της θρησκείας, της μυθολογίας και του εαυτού», σημειώνει η Ιωάννα Σακελλαράκη.
Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας, ήρθε κοντά με τον κόσμο των μοιρολογιών, ο γλωσσολογικός και λυρικός χαρακτήρας των οποίων την εντυπωσίασε και τη βοήθησε να κατανοήσει τη σημαντικότητα της ύπαρξής τους ανά τους αιώνες. Πρόκειται για μια τελετουργία η οποία λειτουργεί ως ένα υπερβατικό πεδίο, όπου το σώμα και το συναίσθημα γίνονται ένα, σε μια παράσταση γύρω από τον θάνατο.
Η ίδια, ωστόσο, ανησυχεί για την πορεία του εθίμου το οποίο, όπως παρατήρησε και εκείνη με τα μάτια της, φαίνεται πως σβήνει, καθώς οι περισσότερες μοιρολογίστρες είναι πια μεγάλης ηλικίας, ενώ οι νεότερες γενιές δεν φαίνεται να ασπάζονται τις παραδόσεις.
Το πρότζεκτ της Ιωάννας Σακελλαράκη με τίτλο «The truth is in the soil» μπορείτε να το βρείτε στην προσωπική της ιστοσελίδα ioannasakellaraki.com