Γιατί φοράμε μαύρα ρούχα στις κηδείες;

Το έθιμο στην Αρχαία Ελλάδα

Οι ρίζες αυτής της σύνδεσης φτάνουν ως την Αρχαία Ελλάδα, με τις πρώτες αναφορές να γίνονται στην Ιλιάδα του Ομήρου. Εκεί, περιγράφεται πως η θεά Θέτιδα φορά ένα απλό μαύρο πέπλο, όταν μαθαίνει πως ο γιος της Αχιλλέας πρόκειται να πεθάνει, και φτάνει ως τον Όλυμπο για να δηλώσει τη θλίψη και τη διαμαρτυρία της στη συνέλευση των Θεών. Επίσης, ένα παρόμοιο πέπλο φορούσε η Θεά Δήμητρα, την ώρα της αρπαγής της κόρης της Περσεφόνης από τον Άδη. «Την καρδιά της πόνος τρανός έπιασε · με τα χέρια χαλούσε κεφαλόδεσμο αθάνατων μαλλιών τους · πάνω στους ώμους και τους δυο έριξε μαύρο ρούχο και πέταξε σαν πουλί πάνω σε στεριά και σε πόντο ψάχνοντάς την». 

Οι συνήθειες των θνητών δεν διέφεραν πολύ από αυτές των θεών. Σύμφωνα με τα έθιμα που έχουν διασωθεί, οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να φορούν μαύρα ρούχα για να πενθήσουν τους νεκρούς τους -ενώ οι γυναίκες έκοβαν και τα μαλλιά τους και αφαιρούσαν όλα τους τα κοσμήματα. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, υπήρχαν αυστηροί κανόνες που καθόριζαν με λεπτομέρεια τη συμπεριφορά όσων συμμετείχαν στο πένθος -με βαριές τιμωρίες για όσους τους παρέβαιναν. 

Τα ζώα που επιλέγονταν πάντα για θυσία στη μνήμη του νεκρού -ακόμα και τα σχοινιά στα οποία ήταν δεμένα- ήταν μαύρα. Στην αρχαία Ελλάδα όμως, το μαύρο χρώμα ήταν συνδεδεμένο γενικότερα με την απώλεια. Σκουρόχρωμο πέπλο φορούσαν ακόμη και οι γυναίκες των φυλακισμένων όταν τους επισκέπτονταν, θέλοντας μ’ αυτό τον τρόπο να δείξουν τη θλίψη τους για την κατάσταση. Μοναδική εξαίρεση ήταν εκείνη του Άργους, οι πολίτες του οποίου φορούσαν λευκά για να τιμήσουν τους νεκρούς τους.

Το συγκεκριμένο χρώμα, ωστόσο, συνδέθηκε με τον θρήνο και στην Αρχαία Ρώμη. Η toga pulla ήταν μια μαύρη τήβεννος, που προοριζόταν αποκλειστικά για κηδείες. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και τα βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα με κείμενα που έχουν διασωθεί, οι οικείοι όχι απλά επέλεγαν με σκουρόχρωμα ρούχα για να θρηνήσουν τον νεκρό, αλλά σταματούσαν να πλένονται -ή ακόμη και να τρώνε, ειδικά το πρώτο διάστημα μετά την απώλεια.

Η σύνδεση με τη βασίλισσα Βικτώρια

Στη δύση, η καθιέρωση του μαύρου χρώματος ως πένθιμο, συνδέεται με τη βασίλισσα Βικτωρία της Αγγλίας. Το Νοέμβριο του 1861, ο πρίγκιπας Αλβέρτος προσβλήθηκε από τυφοειδή πυρετό. Η αρχική διάγνωση των γιατρών μιλούσε για γρίπη, αλλά σύντομα η εξέλιξη της ασθένειας μετέβαλε τη διάγνωση. Στις 14 Δεκεμβρίου 1861 ο Αλβέρτος πέθανε, βυθίζοντας τη Βικτωρία σε μία μακρά περίοδο πένθους. Από εκείνη τη στιγμή και ως το τέλος της ζωής της, η βασίλισσα υιοθέτησε τη, χαρακτηριστική μέχρι το τέλος της ζωής της, μαύρη ενδυμασία και απομονώθηκε από το δημόσιο βίο. Συνέχισε να ασχολείται τυπικά με τις υποθέσεις της Αυτοκρατορίας, αλλά αρνούνταν κάθε δημόσια εμφάνιση στο Λονδίνο, ακόμη και για το άνοιγμα των συνεδριάσεων του Κοινοβουλίου.

Η εικόνα αυτή, άθελά της, επηρέασε αρκετές αριστοκράτισσες χήρες της χώρας, οι οποίες ζητούσαν από ράφτες να φτιάξουν και γι’ αυτές παρόμοια ενδύματα. Με την πάροδο των χρόνων και την άνοδο της εμπορικής τάξης, άρχισαν να γίνονται όλο και περισσότερες οι γυναίκες που είχαν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν τα συγκεκριμένα ρούχα. Κάπως έτσι, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής έφτασαν να διαθέτουν εξειδικευμένα καταστήματα, με τους πελάτες τους να έχουν τη δυνατότητα να παραγγείλουν τα πένθιμα ενδύματα της επιλογής τους -τα οποία μάλιστα είχαν τη δική τους θέση σε σελίδες περιοδικών μόδας της εποχής.

Μέχρι την έλευση του 20ου αιώνα, είχε υιοθετηθεί σ’ όλον σχεδόν τον κόσμο ένα συγκεκριμένο dress code, το οποίο διέφερε ανάλογα την κοινωνική και οικονομική κατάσταση της οικογένειας του πενθούντος. Παράλληλα, υπήρχε και ένα χρονοδιάγραμμα πένθους, το οποίο οι οικείοι έπρεπε να τηρούν κατά γράμμα.  

Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Ελλάδα. Οι άνδρες τοποθετούσαν ένα μαύρο περιβραχιόνιο στο μπράτσο τους, ενώ οι γυναίκες - ιδιαίτερα οι χήρες - δεν έβγαζαν ποτέ τα σκουρόχρωμα ρούχα. 

Το χρώμα του πένθους πάντως διαφοροποιείται σε διάφορες χώρες του κόσμου. Για παράδειγμα στην Ινδία, την Ιαπωνία και το Βιετνάμ, το πένθιμο χρώμα είναι το άσπρο, ενώ στην Κίνα τη θέση του μαύρου έχει πάρει το κόκκινο.

Με το πέρασμα των χρόνων, οι συνήθειες άλλαξαν. Τα χρονοδιαγράμματα πένθους έχουν γίνει αρκετά πιο χαλαρά, ενώ τα μαύρα ενδύματα αποτελούν σημαντικό κομμάτι της μόδας και φοριούνται πια σχεδόν σε κάθε περίσταση. Οι κηδείες, ωστόσο, παραμένουν μία απ’ αυτές, με τους ανθρώπους να ντύνονται ακόμη με τον παραδοσιακό τρόπο, συνεχίζοντας, ένα έθιμο με βάθος χιλιετιών. 

Η θέση της χριστιανικής εκκλησίας απέναντι στο έθιμο αυτό παραμένει όλα αυτά τα χρόνια ουδέτερη. Σύμφωνα με την ορθόδοξη θεολογία η οποία κηρύττει την ανάσταση νεκρών, το πένθος λογίζεται εντελώς διαφορετικά και ονομάζεται «χαροποιόν» ενώ η λύπη, «χαρμολύπη». Το έθιμο με την πάροδο των χρόνων έχει γίνει αποδεκτό, ωστόσο η εκκλησία επισημαίνει ακόμη πως ο τρόπος ένδυσης δεν ορίζει απαραίτητα το πένθος.