Πότε τελούνται τα μνημόσυνα των ορθόδοξων χριστιανών και ποια είναι η θεολογική σημασία τους
Τι σημαίνουν τα μνημόσυνα στην ορθοδοξία; Από ποια στάδια περνά ένας νεκρός για να φτάσει ως τον παράδεισο; Τι περιλαμβάνουν τα γεύματα που τρώνε οι πενθούντες κατά την τέλεσή τους;
Τα μνημόσυνα είναι θρησκευτικές τελετές που πραγματοποιούνται για τη θύμηση των νεκρών και συνοδεύονται κυρίως με δεήσεις στο Θεό για την ανάπαυση της ψυχής τους.
Τα μυστήρια αυτά εμφανίζονται σχεδόν σ’ όλες τις θρησκείες, μεταξύ αυτών και στην ορθόδοξη εκκλησία, η οποία τα διακρίνει σε 4 βασικές κατηγορίες, ανάλογα με τη χρονική στιγμή που πραγματοποιούνται: στα τριήμερα, τα εννιάμερα, τα σαρανταήμερα και τα ετήσια.
Κάτι παρόμοιο, μάλιστα, φαίνεται πως συνέβαινε και στην Αρχαία Ελλάδα, με τους Έλληνες να τιμούν τη μνήμη των νεκρών ακριβώς τις ίδιες μέρες μ’ εκείνες των χριστιανών, διοργανώνοντας νεκρόδειπνα στα οποία συμμετείχαν τα μέλη της στενής οικογένειας του νεκρού και προσφερόταν γεύμα με ελιές, οίνο και κότα ή κόκορα που είχε θυσιαστεί νωρίτερα.
Στη σύγχρονη εποχή, τα πρώτα μνημόσυνα είναι τα τριήμερα στα οποία συμμετέχουν μόνο οι στενοί συγγενείς του νεκρού και η τελετή κρατά λίγο, μιας και η οικογένεια είναι εξουθενωμένη από το πολύ πρόσφατο πένθος του χαμού του αγαπημένου της προσώπου.
Οι μέρες κατά τις οποίες συμβαίνουν τα μνημόσυνα είναι κατανεμημένες έτσι ώστε να φανερώνουν το ταξίδι της ψυχής του ανθρώπου από τη γη στον ουρανό. Σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση, όταν ο άνθρωπος πεθάνει, το σώμα και η ψυχή του χωρίζονται σε δυο κομμάτια. Τις δύο πρώτες μέρες η ψυχή του ανθρώπου παραμένει στη γη και τριγυρνά κοντά στους ανθρώπους και τα μέρη που αγαπούσε όσο ζούσε. Η θλίψη του, όμως, είναι μεγάλη καθώς είναι αόρατος και κανείς δεν μπορεί να καταλάβει προς βρίσκεται δίπλα του. Όπως περιγράφει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός στη νεκρώσιμη ακολουθία: «Προς τους ανθρώπους τα χέρια απλώνει, και κανείς δεν τη βοηθά».
Την τρίτη ημέρα, λοιπόν, η ψυχή του ανθρώπου ξεκινά το ταξίδι της προς τον ουρανό για να κριθεί από τον θεό. Τότε η οικογένεια του νεκρού τελεί το τριήμερο μνημόσυνο. Αυτό συμβαίνει κυρίως για να συμπαρασταθεί σ’ εκείνον, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, περνά από τα φοβερά «τελώνια».
Τα τελώνια πρόκειται ουσιαστικά για δαίμονες οι οποίοι σταματούν συνέχεια τους νεκρούς και τους θυμίζουν όλες τις κακές πράξεις που έκαναν στη ζωή τους προκειμένου να αποκόψουν την πορεία τους από τον ουρανό. Τη λύση τότε δίνουν οι άγγελοι, οι οποίοι αρχίζουν να απαριθμούν μία-μία τις καλές τους πράξεις και έτσι απομακρύνονται. Στην περίπτωση, ωστόσο, που ο πιστός δεν προέβη σε ενάρετες ενέργειες όσο ήταν εν ζωή, τότε αυτόματα η ψυχή του μεταφέρεται στην Κόλαση. Τα τριήμερα μνημόσυνα πρόκειται, ουσιαστικά, για μια δέηση στο θεό να βοηθήσει τη ψυχή στον δύσκολο δρόμο που διαβαίνει.
Από την τρίτη ως την ένατη μέρα η ψυχή του ανθρώπου περιηγείται στον Παράδεισο. Από την ένατη όμως ως και τη τεσσερακοστή, μεταβαίνει στην Κόλαση και παραμένει εκεί χωρίς να γνωρίζει τι θ’ απογίνει. Τα εννιαήμερα μνημόσυνα, λοιπόν, πραγματοποιούνται προκειμένου οι οικείοι του νεκρού να ζητήσουν από το Θεό να δώσει δύναμη στον δικό τους άνθρωπο που ετοιμάζεται για αυτό το ταξίδι των 31 ημερών στην Κόλαση.
Το τελετουργικό συμβαίνει, επίσης, σε κλειστό οικογενειακό κύκλο, ενώ μετά το τέλος της λειτουργίας συνηθίζεται να προσφέρεται μια μερίδα σιτάρι στους παρευρισκομένους, στη μνήμη του νεκρού. Το σιτάρι συμβολίζει το ανθρώπινο σώμα, καθώς κατά την αρχαιότητα αποτελούσε το αγαθό που βοηθούσε στην ανάπτυξη του ανθρώπινου οργανισμού. Τα πιάτα στα οποία είναι τοποθετημένο είναι πλούσια και λεπτομερώς διακοσμημένα, ενώ τα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία τους είναι πάντοτε εννιά, όσα και τα τάγματα των αγγέλων στον ουρανό.
Κατά την τεσσερακοστή ημέρα συμβαίνει η κρίση του Θεού, ο οποίος επιλέγει αν η ψυχή του ανθρώπου πρόκειται να παραμείνει στην Κόλαση ή να μεταβεί στον Παράδεισο. Η κρίση αυτή ονομάζεται μερική, μιας και η τελική πρόκειται να γίνει, σύμφωνα με τη θεολογία της ορθόδοξης εκκλησίας, κατά τη Δευτέρα Παρουσία.
Τα σαρανταήμερα μνημόσυνα συμβαίνουν προκειμένου οι οικείοι να παρακαλέσουν τον Θεό ώστε η ψυχή του να μεταφερθεί στον Παράδεισο. Η τελετή αυτή δεν γίνεται σε στενό οικογενειακό κύκλο, καθώς μπορούν να συμμετέχουν όλοι οι φίλοι και οι γνωστοί του εκλιπόντος και να μοιραστούν τις αναμνήσεις τους. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και κατά το ετήσιο μνημόσυνο, το οποίο συνοδεύεται από δείπνο, μετά το τέλος της γιορτής, με κρέας και ψάρι για τους παρευρισκόμενους. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια «γιορτή» στη μνήμη του νεκρού, ο οποίος βρίσκεται πια στους ουρανούς.
Αρκετές οικογένειες επιλέγουν να διεξάγουν μνημόσυνα ή τρισάγια πάνω από τον τάφο του νεκρού όλα τα επόμενα χρόνια, με συμβολικά διαστήματα, τα 3 και τα 5 έτη από το θάνατό του.
Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, πως μνημόσυνα στη μνήμη των νεκρών πραγματοποιούνται και κατά τα δύο Ψυχοσάββατα του χρόνου, αυτό πριν από την Κυριακή των Αποκριών και αυτό πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής, τα οποία αποτελούν επέτειο μνήμης όλων των νεκρών που έχουν πεθάνει ανά τους αιώνες στον κόσμο.
